Badanie historii małych narodów zakłada kompleksowe podejście, badanie etapów rozwoju określonej kultury. Ważne jest, aby systematycznie, wieloaspektowo przeanalizować zjawisko społeczne w związku z przeszłością. W centrum uwagi tatarskiej arystokracji: książęta, Ułani – podstawa tatarskiego społeczeństwa. Na przykładzie pradawnej rodziny tatarskiej Szahuniewicza postaram się jak najgłębiej przyjrzeć się historycznej przeszłości, aby powiązać ją z teraźniejszością samoistnego narodu.
Ekspansję Tatarów należy rozpatrywać jako logiczny etap wielkiej wędrówki ludów, relacji między Zachodem a Wschodem. Kompaktowe zasiedlenie umożliwiło ówczesnym władzom rozwiązać ważne problemy: problem demografii oraz zapewnienie rekrutacji klasy wojskowej. Pierwsza wzmianka o przesiedleniu znacznej liczby tatarów do Litwy zbiega się z początkiem rządów Witolda. To wydarzenie przekazuje nam dziejopis tureckiego Sułtana Murada IV – Peczewi: „Kiedy w 1391 grożny Timur przyszedł do Kipczaku, wielu tatarów zostało wzięto do niewoli albo ich zabito, lecz kilka tatarskich plemion przybyło na Litwę {1}.
Przesiedleńcy należeli do pewnej tatarskiej hordy, plemion i rodów. Same Czyngizidy – założyciele Imperium Mongolskiego mieli różne pochodzenie plemienne, lecz stanowili podstawę rządzacej klasy.Struktura wojskowego stanu przypuszczała odpowiednią subordynację – priorytetowy status ułańskiego stanu potomków Czyngizidów tatarskiej arystokracji. Synonim ułańskiego stanu – Assanczukowicze – wyższa kasta, elita rządząca, opoka królewskiej władzy. Praojciec chorągwi – Ułan Assanczuk. O jego pochodzeniu i potomstwie mało wiadomo. Niemiecki badacz I. Wolf uważa – sam antenat ułanów żył w przybliżeniu w połowie XIV stulecia i zostawił potomstwo Szatysza i NN Ułana. W herbarzu S.Dziadulewicza uściśla się genealogia Ułanów. Te poprawki pozwalają nadać systemowość ułańskiemu stanowi jako podstawę początku tatarskiego społeczeństwa. Ono stymulowało rozwój i kształtowanie oddzielnych rodzin.
Szahuniewicze – element ułańskiego stanu Assanczukowicze należały do Dżałoirów dosyć – dużemu plemieniu, przesiedlonemu jeszcze w czasach Dżoczi-Chana do jego ułusu. Jak twierdzi turecki dziejopis Peczeglu, nawiązując do anonimowego litewskiego tatarzyna – oni przybyli na Litwę dobrowolnie i pod patronatem wielkiego księcia Witolda. W 1396 roku sam chan Złotej Ordy Tochtamysz szukał azylu na Litwie i został wysłany do miasta Lidy. Witold obiecywał jemu swoją pomoc i zrodził nadzieję przywrócić jego na chanski tron. Zwycięstwo nad tatarami, zdobyte przez Olgierda, pobudziło sojuszniczych książąt napaść na wroga wspólnego. W 1397 roku sojusznicze wojska u Azowa przeprawiły się przez Don i uderzyły na tatarską Azowską Ordę, przegoniły ich do Wołgi i wzięły do niewoli kilka ułusów. Dużą część przegnały na Litwę z żonami i dziećmi i osiedlili razem z pochodzącymi z Kipczka. Na koniec XIV, i początku XV stulecia pojawiły się tak zwane strefy tatarskiej osiadłości – strefy spoistego pobytu litewskich tatarów z odpowiednią plemienną przynależnością.Tak powstały ugrupowania wojskowe chorągwi: najmanska, dżałoirska, kongradska, ujsunska, barinska pod przewodnictwem ułanów. W różnych źródłach są wymienione różne wskaźniki liczebności tatarów. Z uwzględnieniem liczebności ludności oraz dużej ilości styczności z tatarami można stwierdzić, że na początku XV wieku na Litwie mieszkało, w przybliżeniu, około 40 tysięcy tatarów. Liczebność tatarskiej ludności stale zmieniała się, zachowując przy tym stałą tendencję do skrócenia. Szczególnie na koniec XVI i pierwszej połowie XVII stulecia – zmniejszala się ilość tatarskich posiadań i stanu służebności Tatarskie chorągwie tracą byłą plemienną tożsamość i stają się terytorialnym kształtowaniem Na koniec XVI stulecia odbywa się konsolidacja tatarskiego społeczeństwa, ono przebiera formę feudalnego stanu służebności . To naocznie można zademonstrować na przykładzie Assanczukowiczów. Linia Szatysza jest prezentowana dwoma przedstawicielami Majko i Wojszutko – to trzecie pokolenie ułanów. Wojszutko zostawił syna Achmecia, który wspomina się w Litewskiej Metryce w 1546r w sprawie Milkomana Miskowicza Szagajdewicza{2}. Achmec Wojszutkowicz wspomina się w spisie 1528 roku jako chorąży ułańskiej chorągwi. On zostawił trzech synów: Szach-Dewleta – założyciela rodu Maluszyckich, Hasana – marszałka ułańskiej chorągwi, założyciela rodu Chasienewiczów, Żdanowiczów, Zasulskich i Szahuna, który wspomina się w Litewskiej Metryce w 1567 roku jako pocztowy, przy hetmanie Wileńskim.{3} Szahun, wspomina się jako właściciel części Dowbuciszek oraz Siołka, zostawił syna Jen-Seica, który wspomina się w sądowej sprawie starościny Kriczewskiej Slucziny o wycinaniu lasu. Siostra Jen-Seica, Kasia, figuruje jako żona Jakuba Starińskiego. Jen-Seic zostawił trzech synów Dawida, Czimbaja i Narusza, pierwszy nie zostawił potomstwa, a drugi jest założycielem rodu Czimbajewiczów herbu Warnia. Szahun w 1631 roku figuruje jako właściciel części Siołka, Dowbuciszek i Bogdanowa, zostawił dwóch synów Bogdana i Abubekira. Bogdan Szahunewicz wspomina się w 1658 roku jak rotmistrz królewski, właściciel Siołka, Dowbiciszek. Abubekir Szahunewicz wspólnie z żoną Chadiczą Januszewiczówną w 1669 roku wspólnie posiadały część Dowbiciszek, Bogdanowa i Pikcieniszkek. Szahun Jenusewicz wspomina się w sprawie o kupnie majątku u Zembina Senulewicza, carewicza od 24 lipca 1613, gdzie figuruje herb Aksak. Oraz w drugim dokumencie od 7 sierpnia 1623, kopii od księcia Szeżlana Dżemiahmilowicza. Te dokumenty pozwalają wyciągnąć wniosek o tym, że potomkowie Szahunewiczów herbu Аkszak posiadali folwark Wojkuciszki w powiacie trockim.
Majko Szatyszewicz zostawił czterech synów Adko, Nuruna, Mahmeca, Bekhimina i Iwaszko. W 1506 roku bracia występują jak poręczyciele księcia Ihibiaga – ułana Zawołzanskiego wziętego do niewoli w bitwie pod Kleckiem. Mahmec w spisie 1522 wspomina się jak zmarły. Bekhimin zostawił syna Alikesza który w spisie 1567 wspomina się jak królewski rotmistrz chorągwi Grodzieńskiej. Ułan Alikesz Assanczukowicz posiadał część folwarka Zasulie i Kamelan. W 1592 rozmienił część Zasulia na część Dowbuciszek, należących kuzynowi Dżinaju Baktyszewiczu Korickiemu. {4}
Koniec XVI, początek XVII wieku – dosyć ciężki etap w historii litewskich tatarów. Związane to, przede wszystkim, z wewnętrznymi problemami Rzeczy Pospolitej. Stworzenie Unii lubelskiej odbywało się w dosyć skomplikowanej sytuacji politycznej. Wojna z Carstwem Rosyjskim, stymulowała wewnętrzną niestabilność sprzeczności w strukturze panującej klasy między magnateriami i szlachtą. Stałe wojny z Portą Ottomańską i jej wasalem, krymskim chanem, negatywnie wpływali na położeniu miejscowych tatarów. Kontrreformacja, negatywnie oddziaływała na położeniu muzułmańskiej ludności, potężniały rozgraniczenia, sprzeczności między tatarską i miejscową szlachtą. Jeśli w czasach księcia Witolda i jego następcach ustawodawstwo równało tatarów i miejscowej szlachty w stosunkach życia społecznego i osobistego, uznało posiadania dziedzicznymi, co pozwalało tatarom nabywać posiadania ziemskie i nimi posiadać: posiadanie takimi majątkami z 1496 roku było wyjątkową prerogatywą szlachty. To w połowie XVI znaczna ilość tatarszczyzny przeszła do rąk ziemskiej szlachty. Spis księcia Matwieja Ogińskiego ciwunu wilenskiego ujawniła to, i w skutek, znacznie zmniejsziła się liczba tatarów, wykonujących obowiązek wojskowy. Król przeszkadzał: szlachcie, które nabyły tatarszczyznę bez pozwolenia króla, byli przymuszeni służyć bez opłaty ze stratą majątku. W 1631 ukazem Zygmunta III była zainicjowana rewizja Jana Kerdiego{5}
Te uchwały stawiały przed sobą cel umocnić osobistą służbę Tatarzynów, które z ziemi przyznanej zobowiązane były odprawiać wojskowe pochody za swój rachunek bez wynagrodzenia. Hetmanom nie pozwalało się tatarom osiadłym płacić, z obawy utraty przyznanego mienia. Z czasem takie skrępowanie własności tatarskich osiedłości wdawało się niepamięci, tym bardziej, że oni byli nienawistne byłym przywilejom: bo w 1569, wszystkie ziemskie mienia, nabyte w które by to nie było czasy, były uznane przez wiecznie dziedziczne{6}
Położenie stanu służebności i miejskiego nie miało istotnej różnicy. W przywileju króla Kazimierza danej Litewskim ziemiom 1457 – miejscy mieszkańcy w ogóle są porównywalne z książętami, panami i bojarami, oprócz prawa wyjeżdżać za granicę i oprócz zarządu nad podwładnymi ludźmi : więc i Tatarzy mieli odpowiednie prawa.{7}
Analiza dokumentów pozwala stwierdzić, że rodzina Szahuniewiczów osiadła dawno temu w okolicach Wilna. Na początku wieku XIX powstały dwie linie: Oszmiańska i warunkowo Wileńska. Przedstawiciele Oszmiańskiej na początku wieku wstawiajają się o uznanie w szlachcie przez Mińską szlachecką komisję gubernianą. W tak zwanym “wnioskowaniu” odwołanie wspomina się przynależność plemienna do Dżałoirów i herbu Trzaska. Kapitan wojsk rosyjskich Aleksander Iwanowicz Szahuniewicz wstawił się przed gubernatorskim zgromadzeniem Mińska(Минским дворянским депутатским собранием) jako dziedzic, syn Iwana Mustafowicza Szahuniewicza, którego przodek Mustafa Szahuniewicz dostał przywilej od króla polskiego pod koniec XVII. Fakt, że Mustafa Szahuniewicz jest związany z Bogdanem Szahuniewiczem i jego bratem Abubekirem, nie został udokumentowany. Ale jest to bezdyskusyjne. Przedstawiciele linii wileńskiej w reprezentacji szlachty oddają się herbowi Akszak, wspominają o darowiźnie(пожалование) polskiego króla Augusta II 1731 r. Samuilowi Mustafowiczowi Szahuniewiczowi folwarku Wojciszki lub Woikutiszki w powiacie Oszmiańskim. Według wersji wileńskiej tej genealogii {8}. Samuil Szahuniewicz zostawił dwóch synów Iwana \Yana/ i Józefa o czym świadczy dokument z 1757 roku. Ivan Samuilowicz Szahuniewicz w 1791 r. otrzymał stopień chorążego od króla polskiego Stanisława Augusta. Mustafa Aleksandrowicz służył w polskiem wojsku, a następnie w litewskim pułku ułanów w służbie rosyjskiego cesarza Pawła I w randzie namiestnika. W 1797 r., Mając 35 lat, złożył oświadczenie o zwolnieniu z przyczyn zdrowotnych. W sprawie jest petycja do najwyższego imienia podpisana przez dowódcę pułku {9}. W rodowodzie są pewne nieścisłości, a w konsekwencji niespójności, aby je zrozumieć, powrócimy do przodku księciu Mustafie Szahuniewicza (прародителю князю Мустафу Щагуневичу). Właściciel majątku folwarków Astapkowszyna i Michalowszyna, a także części Сzterdzieści Tatar tzw. Szahuniewszczyzny w 1686 roku pozostawił testament żonie i trzem synom Samuelowi, Aleksandrowi i Jakubowi. Aleksander Mustafowicz Szahuniewicz rotmistrz królewski oprócz majątku otrzymanego przez dziedziczenie od ojca, nabył majątek ziemski Bogdanowa i folwark Loszin w powiecie Oszmiańskim, przywilej od króla polskiego Augusta II, od małżeństwa z Ewą Adamowicz Szahuniewicz miał znanego nam syna Mustafę. Mustafa Aleksandrowicz Szahuniewicz z małżeństwa z Sofią Kryczyńską zostawił synów Jana i Samuela. Jan najwidoczniej zmarł wcześnie, o czym wspomniano we wnioskach(выводех?) {10}
Samuil Mustafovich Szahuniewicz mieszkał w folwarku Loszyn, był właścicielem czterech poddanych, a także miał dotacji na grunty. Od małżeństwa z Sofią Zabłotską miał syna Bazylego / Wasylego / korneta ze Smoleńskiego pułku ułańskiego i Abrahama. W archiwum historycznym Republiki Białoruś znajduje się dokument przedstawienia korneta Bazylego Szahuniewicza z Komisji Heraldyki o przynależności do rodziny Szahuniewicz, spis ludności ze szlachetnego pochodzenia ujezdu Oszmiańskiego. W konkluzji o nadanie szlachty są akt urodzenia Bazylego i Abrahama na №1 1806 15.03 Bazylego Samuilowicza i №2 1813 r. Abrahama Samuilowicza. Dane te potwierdzają, że dzieci są urodzone od zarejestrowanego małżeństwa Samuela Mustafowicza i Rozalji Zabłockiej Szahuniewicz. W rodowodzie Iljasewiczej Bazylij Samuilowicz Szahuniewicz 1843 pojawia się jako poseł wileńskiej szlacheckiej komisji emerytowanego porucznika i poręczyciela. Wersja wileńska szlacheckiej rodziny Szahuniewiczów nie pasuje do konkluzji. W wersji wileńskiej rodowodu Szahuniewicza na rok 1831 wspomina się żona Samuela Mustafowicza Felicja Kryczyńska, być może jest to jego druga żona. W wersji wileńskiej rodowodu przedstawiciele ródu wspominają Józefa syna Samuela i brata Iwana Samuelowicza, jednak w konkluzji tego faktu brakuje. Według wersji wileńskiej Józef Samuelowicz 1806 roku urodzenia jest znacznie młodszy od Iwana Samuelowicza Szachunewicza. Drugi syn Mustafy Szachunewicza Samuel Mustafowicz porucznik wojska polskiego w 1748 r ogłosił testament żonie i synu Janu /Iwanu/ prawo własności folwarkiem Astapkowszyna w powiacie Grodzieńskim. Iwan Samuelowicz Szahuniewicz zostawił syna Aleksandra, który wraz z żoną Elżbietą Czymbajewicz nabył folwark Czerkasy od braci Much. Aleksandr Iwanowicz Szahuniewicz kapitan wojsk rosyjskich na początku wieku XIX wraz z Samuelem Mustafowiczem Szahuniewiczem są bezpośrednimi spadkobiercami rodziny Szahuniewiczów. Aleksander Iwanowicz Szahuniewicz miał synów Józefa(09.03.1809 r.) i Amurata(10.0?.1813 r.) urodzonych z zarejestrowanego małżeństwa Aleksandra Iwanowicza i Elżbiety z Czymbajewiczej Szahuniewiczów. Fakt pochodzenia jest potwierdzony odpowiednim wpisem do nr 5333 z 5 maja 1816 r. Przywilej Augusta II 1731 wydany rzekomo na folwark Wojkuciszki Samuelowi Szahuniewiczowi we wniosku nie jest wspomniany. Folwark ten jest wymieniony na liście dziedzictwa Mustafy Szahuniewicza. Jakub Szahuniewicz trzeci syn Mustafy Szahuniewicza w dokumentach jest wspomniany jeden raz. Jakub Szahuniewicz pojawija się jako chorąży wojska litowskiego. W związku z tym bardzo trudno jest określić, jak i przez kogo kogo odbywa się interakcja między tymi dwiema liniami. Być może Józef jest synem Samuela, jednak czynnik czasu na to nie pozwala. Synowie Józefa to Abraham(10.06. 1827 r.), Sulejman( 20.05.1830 r.), Aleksander(24.02.1832 r.) i Tamerlan(15.08.1833 r.). Najwyraźniej między przedstawicielami rodziny Szahuniewiczów istniały problemy, które doprowadziły do dodatkowej reprezentacji synów Józefa.
Bracia mieli długą i kłopotliwą korespondencję z władzą, z nadzieją na potwierdzenie szlachetnego pochodzenia. 9 listopada 1860 r. Wileńska szlachecka komisja posełska(Виленском дворянская депутатская комиссия) po wysłuchaniu dekretu cesarza Aleksandra II i rządowego senatu o uznaniu Tatarów z rodziny Szahuniewicz w szlachcie postanowił: wpisać do specjalnej listy tatarskich rodzin synów Józefa Samuelowicza. Młodsze z braci Aleksander Jozefwicz i Tamerlan Jozefwicz służyłi w pułku Wielkoluckim świadectwem czego jest dokument z 23.02.1860 r. podpisany przez dowódcę trzeciej dywizji pechoty stacjonującej w Grodnie. Rodowód rodziny Szahuniewicz został przerwany na przełomie XIX i XX wieku. Ostatni zapis w rodowodzie Szahuniewicz pochodzi z 1906 roku. W tym wpisie mówi się o urodzeniu chłopca od zarejestrowanego małżeństwa Aleksandra i Marianny Ambrożewicz z Szahuniewicza. Ostatni potomek starożytnego tatarskiego ródu jest bezpośrednio związany więzami matczynego pokrewieństwo z Abrahamem Jozefowiczem Szahuniewiczem, interesuje się przeszłością. Potomkowie szlachetnej rodziny tatarskiej Dżałoirów zostawili znaczny ślad w historii. Można śmiało twierdzić, że nie tylko w historii krajów Wschodu, ale także Zachodu, kraje europejskie odczuły ich wpływ.
Źródła:
- Dziadulewicz St Herbarz rodzin tatarskich w Polsce. Wilno. 1929+ 560s
- Мухлинский А. О происхождении и соcтоянии литовских татар. СПб, 1859,-85.
- Родословная Шагуневичей. Национальный исторический архив РБ. Ф.319, оп.2 д.31
- Родословная Шагуневичей (виленская версия) Letuvos Valestibes Istoricos Archivas/ f/3? Ap1? R.3