W roku 1360, w czasie gdy Polską rządził ostatni król z dynastii piastowskiej, Kazimierz Wielki, w nieodległym potężnym państwie tatarskim, Złotej Ordzie, rozciągającym się pomiędzy Dnieprem na zachodzie, a jeziorem Aralskim i Chorezmem na wschodzie, doszło do niesłychanego wydarzenia, które zmieniło historię Europy Wschodniej.
Oto ostatniego, legalnie obranego władcę z dynastii Batuidów, Berdi-Beka (1357-1360), zamordował pretendent do tronu, Kulna. Zachwiało to z trudem utrzymywaną równowagę polityczną i wtrąciło Złotą Ordę w trwający dwadzieścia lat ostry kryzys. W tym czasie na tron wspięło się kolejno dwudziestu pięciu chanów, a każdy z nich tracił władzę wraz z życiem, gdyż nie miał wystarczająco jednoznacznego prawa do tronu, by uzyskać powszechną akceptację arystokracji. Tę dramatyczną sytuację przerwał dopiero w roku 1380, Tochtamysz-chan, pierwszy władca z nowo wstępującej na widownie dziejową dynastii Tukaidów, która na gruzach Złotej Ordy przetrwała aż do roku 1783.
Tukaidzi to dynastia chanów tatarskich dość powszechnie znanych, lecz niedostatecznie zidentyfikowanych co do pochodzenia od wspólnego przodka, którym był Tuka – Temur, wnuk Czyngis-chana, syn Dżoczi-chana, brat Batu-chana (pierwszego władcy Złotej Ordy). Z dostępnych opracowań wielu historyków wyłania się obraz rywalizujących ze sobą pretendentów do władzy na zasadzie, że ten obejmuje tron, kto w danym momencie jest potężniejszy od pozostałych, a ich władza opiera się wyłącznie na sile jego wojska. Jest to obraz z gruntu fałszywy. Mało kto w Polsce ma świadomość, że słowo „orda” znaczy „naród – wojsko”, a nie hordę, czyli zanarchizowaną bandę pod przywództwem krwawego, samozwańczego watażki. Plemiona lub związki plemienne żyły w systemie ustrojowym, który słusznie zasługiwał na miano demokracji wojennej, gdyż swoich wodzów – chanów wybierały w drodze głosowania i powszechnej zgody, a jedynym zadaniem nowo wybranego chana było zapewnienie bezpieczeństwa swoim plemionom. W tej strategii przetrwania prowadzili wojny obronne na swoim terytorium i prewencyjne na terytorium wroga i pod tym względem absolutnie niczym nie różnili się od Europejczyków. Problem sukcesji władzy był w państwach stepowych od niepamiętnych czasów szczegółowo uregulowany pilnie przestrzeganą tradycją. Zgodnie z nią nowy chan był obierany przez starszyznę plemienną (arystokrację) po śmierci poprzedniego, spośród braci zmarłego w kolejności od najstarszego po najmłodszego. Bardzo często jeszcze za życia chana najstarszy jego brat miał swój udział we władzy, gdy jako Tegin (starotureckie: tgn) dowodził wojskiem. Syn zmarłego chana mógł ubiegać się o władzę dopiero po śmierci stryjów. Doświadczył tego prawa na sobie wielki późniejszy władca – Czyngis-chan, gdy będąc jeszcze chłopcem noszącym dziecięce-osobiste imię Temudżyn, po niespodziewanej śmierci swego ojca chana Jesugej-Bahadura, został od władzy przez starszyznę plemienną odsunięty (w imieniu dziecka chciała objąć władzę chanowa Ho’elun-chatun, co było dopuszczalne, ale tylko wobec braku żyjących krewnych w pierwszym rzędzie uprawnionych do władzy). Władzę w połączonym z Tajcziucinami plemieniu objął jeden z nich, prawdopodobnie Tarkutaj Kiryłtuk. Buntującą się Ho’elun (ujęła w ręce buńczuk męża, na znak objęcia po nim władzy), nowy chan pozostawił wraz z dziećmi samotnie na stepie. Zapewne te traumatyczne doświadczenia z młodości spowodowały, że gdy Temudżyn stał się już Wielkim Chanem o imieniu Czyngis (w społeczności stepowej po urodzeniu dostawało się imię dziecięce, często związane z przypadkowymi okolicznościami urodzin, potem w wieku męskim imię odpowiadające jego randze w społeczeństwie, a gdy stał się władcą, inne imiona i tytuły podkreślające jego potęgę: „-czyngis-” znaczy ocean, a ktoś o takim imieniu miał władzę wszechogarniającą), postanowił zmodyfikować to prawo. Od tego czasu pretendentami do tronu mogli być jedynie jego potomkowie nazywani Złotą Rodziną (Kun – Tugan), przy czym bardziej uprawnionym do tronu był syn, a potem wnuk, niż brat, który uprawniony był dopiero po wymarciu linii synów i wnuków władcy. W sprawie znaczenia tytułu Kun – Tugan niezbędne jest wyjaśnienie. Ani bowiem „kun” nie znaczył dosłownie – „złoty”, ani też „tugan” – „rodzina”. Starożytny wyraz „kun” oznaczał – „słoneczny”, ale jeśli się pamięta, że u Mongołów słońce – Chormusta, było postacią Wiecznego Nieba, to rozumie się, że „słoneczny”, oznaczało osobę obdarzoną opieką Niebios, charyzmatem, chwałą zwycięzcy i glorią władzy. Słońce miało od zawsze barwę złota i dlatego w tym kontekście „kun” oznaczało „złotą”. Swoje znaczenie w tej sprawie miała także tradycja chińska, gdzie władza cesarska miała złoty blask, pewnie z powodów podobnych. Wyraz „tugan” miał trzy znaczenia w logicznym związku wzajemnym. Pierwsze, to deminutywna postać wyrazu „tug” – oznaczającego wodza i władcę. W słowniku turecko-rosyjskim z roku 1945 obok znaczenia „buńczuk” jest też wymienione znaczenie „sułtan”, co jest o tyle błędne, że powinno być „padyszach”, gdyż sułtan w tamtych czasach oznaczał jego syna, a w Chanacie Krymskim członka rodziny chańskiej. W Wielkim Księstwie Litewskim tuganowie pisali się: Tuhan, Tuchan lub Tugan i Tukan. Drugie znaczenie to – „rodzony”, w znaczeniu – krewniak, tutaj: „krewniak władcy”. Trzecie znaczenie, to „sokół białozór”. Biały sokół był symbolem ojca Czyngis-chana, Jesugeja Bahadura, symbol ten następnie, jak donoszą źródła, przeszedł na jego synów i następców. W Chinach za czasów panowania dynastii Juan najwyżsi dostojnicy państwa posługiwali się tabliczką władzy – pajdzą, która dla nich była złota z wizerunkiem sokoła. Tytuł Tugan, który był także imieniem – rangą, łączył w sobie te wszystkie trzy znaczenia. Reasumując: tytuł „Kun – Tugan” rozumiany dosłownie jest mało zrozumiały, natomiast tzw. wolne tłumaczenie, dla zachodniego Europejczyka byłoby nieznośnie pompatyczne, stąd przyjęto pewien skrót myślowy zawarty w słowach: „Złota Rodzina”, uwzględniając przy tym tradycję chińską.
Wyraz Tugan jest znacznie starszy niż Imperium Mongolskie, gdyż występuje w starotureckiej inskrypcji, znanej jako Zabytek Jenisejski już w IX wieku, lecz po wprowadzeniu islamu skutecznie został wyparty przez tytulaturę arabską. Jednak w Ordzie Krymskiej, aż do połowy XVI w używany był jako oznaka wyjątkowego dostojeństwa. Dowodem na to jest Metryka Litewska z 1545 r., opisująca przybycie na dwór Zygmunta Augusta posła Chana Krymskiego i Osmańskiego jednocześnie – wielkiego kniazia Kun-Tugan Duwana. W tym też czasie nowo powstający właśnie język krymsko-tatarski zaczął wypierać z kancelarii chańskiej dotychczas używany język czagatajski (starouzbecki), bardzo różniący się pod wzlędem leksykalnym od nowego, co dodatkowo przyczyniło się do tego, że staroturecka tytulatura poszła w zapomnienie i tylko w takim skansenie językowym jak Wielkie Księstwo Litewskie, gdzie wśród emigrantów tatarskich ich rodzinne jezyki nie rozwijały się, a wręcz przeciwnie, wyszły całkiem z użycia, zastąpione przez język ruski, elementy ich, dzięki utrwalonej w dokumentach formie, przetrwały do dziś.
Czyngis-chan podzielił swoje imperium na odrębne części nazywane dziś ułusami – pierwotnie ułus byli to ludzie, nad którymi sprawował władzę chan, a terytorium na którym żyli nazywało się nutug, w późniejszych wiekach doszło do przesunięcia znaczeniowego. We wszystkich ułusach władzę chańską sprawowali wnukowie Czyngis-chana i nikomu nie przyszłoby do głowy kwestionować prawa ustanowionego przez twórcę Imperium, gdyż dobrze wiedzieli, że uzurpator nie uzyskałby poparcia arystokracji na tyle powszechnego, by mógł utrzymać się nie tylko przy władzy, ale też przy życiu własnym i swych synów i wnuków i jeszcze dalszych, gdyby byli, gdyż Tatarzy nie widzieli nic złego w odpowiedzialności zbiorowej (z wyłączeniem kobiet i małych dzieci). Dobrą ilustracją panującego prawa, były losy Tamerlana (Timurleng – Żelazny Kulawiec), wielkiego wodza ze środkowej Azji. U nas w Europie uchodził on za suwerennego władcę, z racji atrybutów, którymi rozporządzał: własnym dworem, ogromną władzą, przywództwem nad armią. W oczach współczesnych był jednak tylko Wielkim Emirem na dworze swego władcy Sojurgatmysza-chana, z rodu Czagataidów, wywodzących swoje prawo do tronu z racji przynależności do Złotej Rodziny w prostej linii od syna Czyngis-chana – Czagataja. Po śmierci Sojurgatmysza, tron objął jego syn Sułtan – Mahmud (rządził w latach 1388 do 1402). Sam wielki Tamerlan zadowolić się musiał tytułem „kurgen”, co oznacza zięcia, gdyż poślubił wdowę po chanie Husajnie, córkę Kazan-chana z rodu Kun – Tugan (Złotej Rodziny). A wszystko to spowodowane było tylko tym, że Timurleng nie pochodził z rodu władców (był synem zubożałego arystokraty z plemienia Barłasów). Nawet to, że stworzył imperium niewiele mniejsze od mongolskiego nie uprawniało go w oczach współczesnych do tytułu „chan”. Chcąc utrzymać się przy władzy, musiał utrzymywać dwór swego władcy i pozory jego władzy.
Podobnie jak swemu synowi Czagatajowi, Czyngis-chan wydzielił inny ułus swemu drugiemu synowi Dżocziemu, który wcześniej wraz z synami podbił. Było to ogromne terytorium we wschodniej Europie i Syberii Zachodniej, wraz z Chorezmem. Na terytorium tym synowie jego utworzyli państwo feudalne Złotą Ordę, w skład którego wchodziła organizacyjnie wydzielona, ale politycznie podporządkowana Biała Orda. Na tronie Złotej Ordy jako pierwszy zasiadł syn Dżoczego – Batu-chan, potem jego brat Berkeczar, a następnie potomkowie Batu i rządzili oni aż do roku 1380, kiedy to po krwawej wojnie o tron dynastia wzajemnie się wyniszczyła do tego stopnia,że nie było komu skutecznie objąć władzy. W imieniu słabego, bezimiennego chana (bo z nie dość jednoznacznie udokumentowanym prawem do tronu – co pozbawiło by konkurentów pretekstu do walki), rządził potężny emir Mamaj. Wówczas to do wojny o władzę w Złotej Ordzie przystępuje Tochtamysz-chan (Toktamysz, Tuktamysz), pierwszy chan nowo wstępującej na widownię dziejową dynstii Tukaidów, z którą od tego czasu państwo Polsko – Litewskie, aż do 1783 roku miało nieustannie do czynienia:
Czyngis-chan > Dżoczi > Tuka-Temur (Tokay-Timur, Tukaj-Timur) > Urunk (Oran-Timur) > Saricza (Sarica) > Kujczek (Kunczek, Kendże-Doktimur) > Tokul Hodża Ogłan (Tokkul-Hoca) > Tuj Hodża Ogłan > Tochtamysz-chan (Toktamysz, Tuktamysz) 1380-1395, zm. 1406.
Niektóre średniowieczne źródła wzmiankują, że Czyngis-chan miał tak wiele żon, że powtarzanie tych liczb wydaje się wielce ryzykowne. Jego synowie i wnukowie także posiadali wiele dzieci, ale jeśli chodzi o synów, to są to już ilości policzalne, zaś jeśli chodzi o synów najważniejszego dla dynastii Tukaidów, Dżoczi-chana, to są oni szczegółowo rozpoznani z imienia. Średnowieczni kronikarze zapisali, że z uwagi na wielką liczbę żon, w 30 lat po śmierci twórcy Imperium (tzn. w połowie trzynastego wieku), liczba jego potomków osiągneła liczbę 10 000. Przez następne sto lat, zanim urodził się Tochtamysz-chan, mimo licznych wojen, liczba ta z pewnością znacznie się zwiększyła. Była to grupa arystokratów bardzo wewnętrznie zróżnicowana. Na pierwszym miejscu stali książęta ułusowi – byli to ci, których Czyngis-chan obdarował ułusem – byli to bez wyjątku wszyscy synowie z pierwszej, najważniejszej żony – Borte, a wśród nich, najstarszy – Dżoczi. To ich synowie, tzn wnukowie Wielkiego Chana odgrywali decydującą rolę w Imperium. Ci z wnuków, którzy nie posiadali własnych ułusów nazywni byli książętami ordowymi, gdyż w ramach organizacyjnych ułusu mieli wydzieloną mniejszą własność. Z punktu widzenia władzy, byli w pełni podporządkowani chanom ułusowym. W obrębie Złotej Rodziny przekładało to się na używną tytulaturę: być synem – oznaczało być w zależności wasalnej od wyżej usytuowanego krewniaka, najczęściej obranego chana, być bratem – oznaczało stanowisko politycznie równorzędne, być młodszym bratem – oznaczało stosunek pomiędzy podporządkowanym księciem ordowym (który z reguły także miał wydzielony niewielki ułusik i z tego powodu tytułowano go także chanem (w domyśle – plemiennym), a chanem. Oprócz tego, wszystkie kobiety z cesarskiego (jak to chińskich źródłach było nazywane), rodu, były córkami, a ich mężowie – zięciami (kurgen). Synowie córek chańskich nosili bardzo zaszczytny tytuł – chłopiec (oghłan), który w Wielkim Księstwie Litewskim i w Polsce wymawiało się – ułan, którzy rangą ustępowali tylko sołtanom. Tochtamysz-chan pochodził od mało znaczącego w Imperium, księcia ordowego o imieniu Tuka – Temur (w języku turecko-osmańskim – Tokay – Timur), wnuka Czyngis-chana, jednego z czternastu synów Dżoczi, pierwszego władcy Złotej Ordy. Miał wydzielony niewielki ułusik u swego brata – chana Białej Ordy o imieniu Orda, a imię swe zawdzięczał dowództwu nad jedna z trzech armii Złotej Ordy.
- Orda – Iczen, chan Białej Ordy
- Batu – chan ( 1223-1255), pierwszy władca Złotej Ordy
- Berke
- Berkeczar (1255-1266), władca Złotej Ordy
- Szejban, jego potomek Muhammad Szejbani-chan, od 1499 r. został pierwszym chanem dynastii Szejbanidów w Ordzie Uzbeckiej, rządzacej do 1599 r.,
- Tangkut
- Buwał
- Dziłałkun
- Szungkur
- Czimdaj
- Muhammed
- Udur
- Tuka-Temur (Tokay-Timur, Tukaj-Timur), jego potomek Tochtamysz-chan (Toktamysz, Tuktamysz) był pierwszym chanem z wstępującej na widownię dziejową dynastii Tukaidów w Złotej Ordzie, a po jej rozpadzie dzielnicowym, jej boczne odgałęzienie: dynastia Girejów w Chanatach: Krymskim (do 1783 r.) Kasimowskim (do 1678 r.) Kazańskim (do 1552 r.) Astrachańskim (do 1556 r.) a od 1598 r. do 1747 r. w Azji Środkowej ich potomkowie jako dynastia Dżanidów.
- Szingkum
Imię „Tuka – Temur”, od którego wzięła swą nazwę nowa i jakże żywotna dynastia, oznaczało w językach tjurkskich: Żelazny Pierścień ( Zakole, Klamrę, Pętlę, Sprzączkę), ale też wodza tego pierścienia. Tuk w języku mongolskim nazywał się kurijen, po kozacku kureń, a po polsku kosz lub kurzeń. W języku turecko-osmańskim z roku 1831 w piśmie arabskim – toka. Była to swoista fortyfikacja stepowa z ustawionych w kształcie koła około tysiąca jurt, z wozami na zewnątrz, często połączonych łańcuchami by utrudnić przeciwnikowi szarżę. Wojsko zgromadzone w tuku liczyło około 2 500 ludzi, a wodza tytułowano Tuka, co pochodziło od głównego sztandaru wojennego tej jednostki wojskowej, który też nazywał się tuk (tug). Także trzytysięczny korpus jazdy szturmowej koczowników nazywał się w VI wieku w języku chińskim T’uci (tuki). Z tych powodów Chińczycy, których kontakty z koczownikami miały niemal wyłącznie charakter wojenny nazywali ich wówczas T’cue (Tukiu). Marko Polo w swej słynnej księdze „Opisanie świata” wspomina, że tuk to była jednostka wojskowa licząca 100 000 żołnierzy, ale się myli – nie było w średniowieczu możliwości zaopatrzenia na stepie tak wielkiej ilości ludzi i koni. W jego czasach od dawna nastąpiło przesunięcie w znaczeniu wyrazu tuk (tug) ze sztandaru wojennego tuka, na główny sztandar wojennej chwały całej armii. W skład wojska Wielkiego Chana wchodziły trzy armie: centralna, lewego i prawego skrzydła. Perscy, średniowieczni dziejopisarze podkreślali, że w wojskach mongolskich były trzy wielkie, białe dziewięcioogonowe triumfalne sztandary władcy. To były ówczesne tuk-i (tug-i). Armie, o których mowa nie były jednostkami operacyjnymi, lecz strategiczno – administracyjnymi, wskazywały na dyslokację tych wojsk. Na polu bitwy tug (tuk) symbolizował obecność władcy i opiekę duchów jego przodków.
Tuka – Temur miał pięciu synów:
- Abaj
- Baj-Timur
- Bajan
- Urunk (Oreng-Timur, Oran-Timur)
- Kin – Timur
Urunk miał czterech synów: - Aczik
- Karakył
- Arikły
- Saricza (Saric)
Saricza miał dwóch synów: - Isa (It Kiczik)
- Kujczek (Kuncze, Kunczek, Kendże-Doktimur )
Kujczek miał czterech synów: - Tokul Hodża Ogłan (Tokkul-Hoca), miał syna Toj Hodża Ogłana i wnuka Tochtamysz-chana (1380-1406)
- Tulak-Timur (Tula-Timur), mial syna Czigaj (Cinse) i wnuka Hassan-Ogłana (Iczkili-Hasan), którego potomkowie po wygaśnięciu głównej linii Tukaidów, pochodzących bezpośrednio od chana Tochtamysza, objęli władzę w Chanatach; Krymskim, Kazańskim, Kasimowskim.
- Habine
- Sari-Bek
Tochtamysz-chan (1380 – 1395) – władca Złotej Ordy miał pięciu synów, którzy kolejno zasiadali na tronie Złotej Ordy:
- Dżel-al-Din (Dżelalettin 1410-1412),
- Kibek (Kepek-chan), wg niektótych źródeł – Betsub – Ułan 1412, ale wówczas musiałby być wnukiem, synem córki
- Kerim – Berdi-chan,
- Dżabbar – Berdi-chan (1416-1417),
- Kadir – Berdi (1419-1420)
- oraz szóstego, Jeremferda (1416-1417), którego niektóre żródła wymieniają jako syna, ale mógł być tylko zależnym od niego krewniakiem.
Dżabbar – Berdi-chan miał syna Sejd Achmeta – ostatniego chana Złotej Ordy (1433-1465), w czasie jego panowania trwała wojna domowa w wyniku której państwo rozpadło się. Powstała Wielka Orda, w której rządził prawdopodobnie jego wnuk Ahmed (1459-1481) oraz chanaty: Krymski, Kazański i Kasimowski, w których władzę objęli potomkowie Tukaidów, wywodzący się od wymienianego już tu Hassan – Ogłana (Iczkili – Hasan). Niestety, Tochtamysz był również uzurpatorem, co w przyszłości miało fatalne dla niego następstwa. Po wygaśnięciu dynastii po Batu-chanie, legalnymi władcami mogli być jedynie potomkowie jego starszego brata Ordy – Jczena, chanowie Białej Ordy. Jej aktualnym władcą był Urus-chan (Rus-chan), z którym Tochtamysz, przy wielkim poparciu Tamerlana, prowadził wojnę z zemsty za skazanie na śmierć jego ojca, Tuj Chodży Ogłana, władcy Mangyszłaku za rzekomą zdradę stanu. Gdyby Urus-chan rzeczywiście naruszył przy tym prawo – jasę, to wypowiedzenie posłuszeństwa własnemu chanowi byłoby w pełni uzasadnione, ale dowodów na to brak. Bardzo się trudził w tej wojnie Tochtamysz, ale ostatecznie po trzech latach udało mu się pokonać następcę zmarłego w tym czasie Urus-chana i w roku 1379 zdobył władzę w Białej Ordzie. W następnym roku korzystając z zamętu sukcesyjnego w Złotej Ordzie objął tam władzę, pokonując zdradzonego przez arystokrację, emira Mamaja. Stał się władcą potężnego państwa i niezwłocznie udowodnił swą potęgę, najeżdżając i paląc Moskwę. Wkrótce przyszło spłacić Tamerlanowi zaciągnięty dług – zajął on na początek Chorezm, do którego prawo od czasów Czyngis-chana posiadali chanowie Złotej Ordy. Na to arystokracja nie mogła się zgodzić i rozpoczęły się wojny z dotychczasowym protektorem Tochtamysza. W tej wojnie Tamerlan poparł pretensje do tronu potomka Urus-chana, Timura – Kutługa. Powodem wojny Tamerlana ze Złotą Ordą nie były naturalnie względy dynastyczne. Celem wojny było zniszczenie potęgi konkurującego o przywództwo w świecie tatarskim (i nie tylko), państwa Złota Orda, ale rozgrywki dynastyczne były w owym czasie niezwykle wygodnym pretekstem, bardzo dosłownie przez arystokrację tatarską traktowanych i usprawiedliwiające zdradę swego chana, co w innych okolicznościach byłoby największym grzechem i zbrodnią. Pokonany Tochtamysz, wraz z resztką armii, rodziną chańską i dworem, schronił się w Wielkim Księstwie Litewskim. Książę Witold miał wielkie plany odbicia Złotej Ordy i przywrócenie na tron dynastii Tukaidów. W tym celu, wraz z Polakami, na czele których stanął wojewoda Spytek, zorganizował wielką wyprawę przeciwko Timurowi – Kutługowi. W roku 1399 doszło do spotkania obu armii pod Worsklą. Wielki Książę Litewski Witold miał przewagę nad przeciwnikiem, ale dał się wciągnąć w trwające trzy dni rokowania o poddaniu się bez walki wojsk Timura. Podarowanego z lekkomyślności czasu przeciwnik nie zmarnował, zdołał ściągnąć posiłki i okrążywszy wojska polsko-litewskie do szczętu je rozgromił. W bitwie tej zginęli wszyscy Polacy, ze Spytkiem włącznie, a także 74 kniaziów ruskich i kunigasów litewskich. Wielki Książe Litewski i chan Tochtamysz uciekłszy z pola bitwy powrócili na Litwę. Od tego czasu datuje się stała obecność książąt z dynastii Tukaidów w Wielkim Księstwie Litewskim. Wielu z nich otrzymało majątki na prawie lennym (tzw. tatarszczyzny), głównie na Czarnej i Białej Rusi, w okolicach Grodna, Nowogródka i Mińska, w zamian za konną służbę w wojskach litewskich, którą odbywali we własnych chorągwiach. Najstarszą rodziną książęcą z dynastii Tukaidów, na stałe tam osiedlonych, byli Ułanowie Assan-czukowicze, potomkowie Hassana Ogłana (Iczkili – Hasana), o których wzmianki w litewskich dokumentach zaczynają się już w roku 1460:
Czyngis-chan > Dżoczi > Tuka-Temur (Tokay-Timur, Tukaj-Timur) > Urunk (Oran-Timur) > Saricza (Sarica) > Kujczek (Kunczek, Kendże-Doktimur) > Tulak-Timur (Tula-Timur) > Cigaj (Cisne) > Hassan Ogłan (Iczkili Hasan) > Assańczukowicze (1460)
Przez następne dwa wieki, kniaziowie Ułanowie Assańczukowicze litewscy podzielili się na wiele odrębnych rodzin: Szahuniewicze Zasulscy, Zdanowicze, Łostajscy, Hasieniewicze, , Maluszyccy, Koryccy, Nurumowicze, Czymbajewicze, Izmyłowicze, Dziemitkowicze, Szemsze, Eliaszewicze, Ryzwanowicze, Chaleccy, Tułatjarowicze, Romanowscy, Szabunowicze, Aldukiewicze, Achmatowicze Ułanowie, Wołkaszowie, Kajecińscy, Moszyńscy, Rudziewicze, Czuhajewicze, Mysakowie, Jaftamowicze. Im było ich więcej, tym mniejsze znaczenie posiadały poszczególne rodziny – majątki dzielone na licznych synów i córki były coraz mniejsze a znaczenie rodu malało proporcjonalnie do tych włości i malejącego wplywu Chanatów na politykę Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Chan Tochtamysz niebawem ginie (w roku 1406 lub 1407). Władzę w roku 1412 obejmuje jego syn Dżel-al-Din. Wcześniej, bo w roku 1410 bierze on udział w bitwie pod Grunwaldem po stronie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Ale państwo się rozpada. Na zachodnim jego krańcu powstaje Chanat Krymski. Pretensje do władzy w nim zgłaszają potomkowie Hassana Ogłana (Iczkili -Hasana), z dynastii Tukaidów, powołując się na to, że Munge – Temir (Mongke – Temur) chan Złotej Ordy (w latach 1266 – 1280), przyrzekł ziemie Krymu i Kaffę swemu synowi Urang – Temurowi (Urunk, Oreng – Temir) jako nutuk. Użyty tu zwrot – „swemu synowi”, należy rozumieć jako stosunek feudalny wyżej postawionego w hierarchii rodzinnej chana z dynastii Batu, do nic nie znaczącego politycznie księcia z rodu Tuka – Temura. Piewrszym władcą uniezależnionego Chanatu Krymskiego był syn Hassana – Ogłana, Uług Mehmed-chan (inne źródła podają, że był on synem Dżel-al-Dina). Do rywalizacji z nim przystępują krewniacy: Dewlet – Berdi, Basz – Temir, Gijaseddin (Dżijas – ed – Din) oraz Hadży Girej. Pokonany przez Sejd Achmeda Uług Muhammed w roku 1438 zajmuje Kazań, gdzie zakłada Ordę Kazańską. W roku 1455 jego syn Mahmutek – chan (1445 – 1466) pośpieszył z pomocą królowi Kazimierzowi Jagiellończkowi przeciwko Sejd – Achmedowi (co potwierdza, że był z innej linii Tukaidów, tej samej co Hadży Gierej), który wtargnął na ziemie litewskie. Kilka lat póżniej, w roku 1470 Sejd – Achmed, pokonany ostatecznie przez wojska Koronne, wspierane przez Chanat Krymski pod władzą chana Mengli Gireja, dostał się wraz z synami i wojskiem do niewoli polskiej. Ostatni chan Złotej Ordy zmarł w polskim więzieniu i w tej sytuacji uprawnionymi do władzy nad resztkami państwa zostają jedynie potomkowie Hassana – Ogłana (Iczkili-Hasana). Drugi syn Uług Muhammeda, Kasym w roku 1446 w porozumieniu z wielkim księciem moskiewskim Wasylem II, obejmuje tzw. Carstwo Kasimowskie (Gorodziec Mieszczerski i okolice – jest to ta sama ziemia Noraczudzka którą w roku 1362 najechał i podbił książe ordowy Togaj z Bezdeża i którą to od tego czasu zamieszkiwali Tatarzy, Mordwini i inna ludność ugryjska), nazywane także Ordą Kasimowską. Chanowie tej całkowicie zależnej od Moskwy ordy władali nią, aż do roku 1678 lub 1681, stopniowo przekształcając się w ziemian.
W Chanacie Kazańskim od 1467 krótko panował syn Mahmutka, Chalij, a po nim drugi jego syn Ibrachim (1467 – 1479). Po nim Ali – chan (1479 – 1487), a następnie Muchamed Emin, brat Ali – chana. W tym czasie o władzy w Ordzie Kazańskiej zaczął decydować car moskiewski i to on przywrócił po wojnie, władzę bratu Muchamed Emina, Abdul – Latyfie, który rządził w latach 1497 – 1502, a po nim do roku 1518 ponownie osadzony Muchamed Emin. Po jego śmierci, wygasa linia potomków Mahmutka – chana i władzę obejmuje trzynastoletni carewicz Szach – Ali z Ordy Kasimowskiej, gdzie władzę sprawawała linia chanów wywodzących się od brata Mahmutka, z dynastii Tukaidów, Kasyma. W roku 1521 Sachno – Girej (Sahib – Giray) i jego brat Machmet – Girej (Mahmud Giray) odbili Kazań, Astrachań i (podobno) Kazachstan, ale już w roku 1523 Wasyl III odebrał Kazań i osadził na tronie Dżan – Alego, który w 1535 roku przegrał wojnę z Safą – Girejem (Safa – Giray). On też, aż do swej śmierci panował w Kazaniu, a po nim jego nieletni syn Utjamysz, aż do roku 1551, kiedy to po interwencji rosyjskiej na tronie zasiada ponownie Szach – Ali. Ta wojna miała bez wątpienia podłoże dynastyczne (czytaj: pretekst), gdyż w obrębie tej samej dynastii Tukaidów, po wygaśnięciu linii Uług Muhammeda, pierwszeństwo do tronu przysługiwało potomkom jego brata i niezależnie od tego czy Hadży Girej był tym bratem, czy synem jego bratanka Dżijas – ed – Dina (źródła w tej sprawie nie są zgodne), to właśnie jego potomkom, a nie carewiczowi kasimowskiemu o imieniu Szach – Ali, należał się, w zgodzie z jasą, tron kazański. Być może, Safa-Girej chciał też odegrać w historii rolę podobną tej, którą w Polsce odegrał król Łokietek i scalić rozpadłe państwo, ale miał mniej szczęscia niż on z Czechami i w ostatecznym rozrachunku przegrał z Carstwem Moskiewskim. W roku 1552 car Iwan Groźny podporządkowuje sobie Ordę Kazańską, zamykając tym samym panującą tam od 1380 roku dynastię Tukaidów. W Ordzie Krymskiej już od 1433 roku (data niepewna), władzę sprawuje Hadży Girej (Haci Giray), urodzony prawdopodobie na Litwie prawnuk wymienianego tu już Hassana Ogłana, od samego początku wojny domowej na Krymie, stronnik Wielkiego Księstwa Litewskiego. W trakcie jej trwania, zmuszony do ucieczki powraca na Litwę, gdzie otrzymuje w lenno Lidę i przez 10 lat, aż do roku 1449 przebywa wraz z dworem. W tym właśnie roku, dzięki wsparciu króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka, odbija władzę nad Chanatem Krymskim.Jego osoba jest o tyle istotna, że rozpoczyna nową linię Tukaidów, noszących przydomek – Girej. Imię to oznacza: Pielgrzym do Mekki – Girej. Jest to imię ceremonialne – dziecięce nie jest znane. U Tatarów panował zwyczaj zwany atałyk-iem. Polegał on na tym, że we wczesnym dzieciństwie dzieci chańskie oddawano na wychowanie naczelnikowi (begowi) zaprzyjaźnionego plemienia, gdzie pod surowym okiem opiekuna, atałyka, wychowywał się do lat męskich, kiedy to powracał na dwór ojca gotów do objęcia funkcji państwowych. Taki związek miał wielkie znaczenie w dorosłym życiu, gdyż nakładał na obie strony szczególnie bliską więź, zobowiązanie do wzajemnej pomocy militarnej w razie potrzeby. Taka potrzeba pojawiła się w czasie wojny o władzę i plemię Kereitów, którego beg był właśnie atałykiem pretendenta, pospieszyło mu z pomocą, za co, niejako w podzięce, przyjął on imię Girej, które jest tylko niewiele zniekształconym przez pisownię arabską i upływający czas wyrazem Kerej (Kereici). Plemię to koczowało między Donem a Kaukazem i było jednym z czterech najpoważniejszych sił wojskowych, na których wspierała się Złota Orda, a po jej rozpadzie (u nas w Polsce taka sytuacja nazywała się – rozbiciem dzielnicowym), Chanat Krymski. Była to w zasadzie resztka potężnego niegdyś związku plemiennego, która uratowała się z pogromu Czyngis-chana tylko dzięki temu, że młodszy brat pokonanego władcy Togruł-chana, (Ong-chana, Wang-chana) Dżakagambu, był zięciem zwycięzcy. Po śmierci Hadży Gireja władzę obejmuje jego syn Nur Dewlet chan (od 1466 z przerwami do 1478):
Czyngis-chan > Dżoczi > Tuka-Temur (Tokay-Temur, Tukaj-Timur) > Urunk (Oran-Timur) > Saricza (Sarica) > Kujczek (Kunczek, Kendże-Doktimur) > Tulak-Timur (Tula-Timur) > Cigaj (Cisne) > Hassan Ogłan (Iczkili Hasan) > Basz-Temir > Gijaseddin (Dżijas-ed-Din) > Hadży Girej (Haci Giray) > Nur Dewlet chan od 1466 r. do 1478 r. – z przerwami.
Jest to imię ceremonialne (osobiste nie jest znane); oznacza dosłownie „Swiatło Imperium”, ale może oznaczać pojęcia znacznie bardziej pompatyczne, których może nie warto wymieniać. Przeciwko niemu wystąpił (i uzyskał poparcie arystokracji ?) młodszy brat Mengli Girej, który panował w latach 1467 z przerwami do 1514 roku. Z punktu widzenia legalizmu sukcesji jest to wojna bardzo mało zrozumiała. Mengli Girej uzyskał wsparcie Turcji Osmańskej, która w roku 1475 zdobyła od genueńczyków twierdze na południu półwyspu, zmieniając tym samym układ sił. Wielkie Księstwo Litewskie, które dotychczas było sojusznikiem Nur Dewlet – chana, nie było w stanie sprostać rodzącej się potędze Osmanów i Chanat Krymski popadł w zależność od Porty. Od tego czasu to padyszach turecki wyznaczał chana Krymu spośród synów poprzednio panującego chana. Powstała w ten sposób nowa linia władców z dynastii Tukaidów – Girejów, którzy w licznych opracowaniach naukowych występują jako nowa dynastia, gdy tymczasem było to tylko odgałęzienie od dawna już istniejącej.
Pokonany Nur Dewlet-chan, udał się z braćmi Hajdarem Sołtanem i Kutług Zaman-em („Szczęśliwa Epoka”) oraz synami i resztką wojska na Litwę, licząc, że wzorem poprzednich lat przy jej wsparciu odzyska tron, ale się zawiódł. Sytuacja polityczna już się zmieniła i państwo polsko-litewskie nie było już w stanie skutecznie rywalizować o wpływy w Chanacie. Przeszkodą o wielkim znaczeniu była także bliskość religijna Tatarów i Turków Osmańskich. Na Litwie zostawił chan swego bezimiennego syna, który obdarowany lennem w okolicach Puń, nazywany był w dokumentach Carewiczem Puńskim. On i jego synowie, znani z imion, pozostali tam na stałe używając do XVI wieku tego nazwiska. Otrzymali w lenno szereg innych majątków: Dudziszki, Wyszkiszki, część Waki, Krzymanowice, Rejże, Torszyce, część Rudnik, Januszkowo oraz w drodze zamian i małżeństw Kołdyczew koło Nowogródka (pospołu z carewiczami Ostryńskimi z dynastii Ordy – Jczena, konkurującymi niegdyś o władzę w Złotej Ordzie). Są bardzo poważne przesłanki, by sądzić, że potomkowie Tukaidów do dziś żyją na Białorusi i w Polsce, pod innymi wszakże nazwiskami – poprzednie utracili wraz z Puniami, a trzeba wiedzieć że były to na Litwie jeszcze te czasy, gdy dwaj rodzeni bracia mieli różne nazwiska, powzięte od posiadanych różnych majątków, które też czasem zmieniali wraz z ich utratą. Ta sytuacja zaczęła się zmieniać i stabilizować w Wielkim Księstwie Litewskim dopiero po Unii Lubelskiej, co trwało aż do końca XVII wieku.
Według spisu powszechnego z roku 1990, żyje w Polsce kilka tysięcy osób, których nazwiska sugerują związek z osiadłymi pierwotnie w Wielkim Księstwie Litewskim, a potem w Królestwie Polskim potomkami książąt z tej dynastii. Są to:
| Nazwisko podstawowe | Zmiana T->D | Zmiana T->Cz |
| Tug (Tuk) | Dug (Duk) | Czuk |
| Tuchaj | – | Czuchaj, Czuchaja, Czuchajowski, Czuchajew, Czuchajda, Czuch, Czuchan |
| Tuchajski | – | Czuchajewski |
| Tuhaj | – | Czuhaj |
| Tukaj | Dukaj | – |
| Tukajło | Czukajło | |
| Tukajski | Czukajewski | |
| Tukalski | Dukalski, Dukalewski | – |
| Tukała, Tukałło | – | |
| Tukacz | – | |
| Tukaczewski | Dukaczewski | |
| Tuka | Duka, Dukiewicz | Czuka |
| Tukan | – | Czukanow |
| Tuhan | Duhan, Duha | Czuhan, Czuhaniewicz |
| Tuga | Dugaj, Dugajski, Dugacz, Dugac, Dugało, Dugaj | Czugaj, Czuga, Czugan, Czugajewicz, Czugajewski, Czugaliński |
Jeśli się uwzględni, że w niektórych przypadkach literę „u” może zastępować „o”, to osób zainteresowanych może być jeszcze więcej. Przekonanie dzisiejszych polskich Tatarow, że ich przodkowie wiernie stali przy islamie – jest błędne. W rzeczywistości, mało który przodek tatarski wykazał tyle determinacji, by nie ulec prawosławiu, albo później, katolicyzmowi. Zamiana „T” w „D” lub „Cz” to jest osobny problem związany z tym, że transkrypcja bardzo wówczas licznych dialektów tjurkskich (jeszcze w XVII wieku w Chanacie Krymskim w użyciu było 12 języków, a mowę jednych rozumieli drudzy poprzez tłumacza – dragomana) na ruski była trudna, a raz zapisane imię przepisywano w przyszłości w nie zmienionej formie z dokumentu na dokument, utrwalając pierwotną postać. Niedawno odnalazł się w dokumentach także brat Nur Dewlet-chana, Kutług Zaman, który przypuszczalnie jako Katłu Tohuszewicz, figuruje jako chorąży ściachu ułańskiego z roku 1506. Jest też wielce prawdopodobne, że znany z Popisu Wojsk W. X. Litewskiego z roku 1528 kniaź Ajdar, to drugi jego brat Hajdar Sołtan.
Sam Nur-Dewlet chan, po wyjeździe do Księstwa Moskiewskiego, przejął władzę z rąk syna, carewicza Sałtyngana, który w jego imieniu sprawował rządy w Ordzie Kasimowskiej i rządził nią aż do śmierci w roku 1503, po czym do władzy powrócił Sałtyngan, a po nim carewicz Dżanaj. Była to jednak, jak już o tym wspomniałem, Orda całkowicie zależna od wielkiego kniazia moskiewskiego. Po smierci Nur-Dewlet chana, na prośbę jego syna Sałtyngana, wielki kniaź moskiewski Iwan III Wasylewicz wyjednał zgodę Ordy Krymskiej i Nur – Dewlet chan (zimą 1504-1505) spoczął obok innych chanów krymskich w Bagczeseraju.
Dzięki protektoratowi Imperium Osmańskiego nad Chanatem Krymskim, dynastia Tukaidów – Girejów utrzymała się jeszcze przy władzy do roku 1783, kiedy to Katarzyna Wielka podbija Krym i ostatni chan z tej dynastii emigruje na wyspę Rodos u wybrzeży Turcji, gdzie z rozkazu sułtana osmańskiego za zdradę stanu (chan próbował doprowadzić do ugody z Rosją wbrew stanowisku Porty) został zgładzony, a cała dynastia znika z kart historii.