Krym w wojnie Domowej lat 1917-1923.
Wydarzenia rewolucyjne w Rosji w lutym 1917 roku dosięgły swojego apogeum wskutek podpisania 15 maja abdykacji przez cara Mikołaja II. Po tej politycznej rewolcie na Krymie, Taurydzki Zarząd Gubernialny został zastąpiony przez Komisariat Gubernialny, zaś urząd gubernatora przejął tymczasowy komisarz gubernialny. Dla ludności Krymu duże znaczenie miało ustalanie wolności prasy, zgromadzeń, życia religijnego. Odrodzenie narodowe Tatarów krymskich, które rozpoczęło się w II poł. XIX w., przy pomocy wybitnego społecznika Wschodu, Ismaila Gasprinskiego, trwało dalej.
Większość rewolucjonistów w Krymie była nastawiona na bezkrwawe i ewolucyjne przekształcanie społeczeństwa carskiej Rosji w ludowo-demokratyczne. Proces, który zaczął się w lutym, przebiegał bardziej pokojowo i wolno, w odróżnieniu do większości innych guberni. Zwolennicy radykalnie-represyjnych środków byli w absolutnej mniejszości. W sierpniu 1917 roku eserowców było aż 27 000, mienszewików – 7000, natomiast bolszewików – ledwie 250 osób. Przy czym i eserowcy oraz mienszewicy Krymu, wśród których znaczną część tworzyła inteligencja tatarska, byli bardzo pacyfistyczni w wewnętrznej i w zewnętrznej polityce. Prześladowany do rewolucji narodowy, demokratyczny ruch Tatarów rozwinął się w 1917 r., jak nigdy przedtem.
Do końca 1917 roku na Krymie sformowały się trzy centra władzy:
– Tradycyjne miejskie dumy, związki zawodowe i administracje, które nie były przychylne październikowej rewolcie. Przedstawiani byli przez Taurydzką Radę Gubernialną Ludowych Przedstawicieli (RLP);
– Kurułtaj krymsko-tatarskiego narodu, który potępiał przekazanie władzy radom i podjął kurs na osiągnięcie państwowej samodzielności Krymu;
– Rada Sewastopolska i Komitet Wojskowo-Rewolucyjny. Kontrolowana była przez bolszewików i ich sojuszników lewych eserowców, którzy negowali RLP i Kurułtaj. Jednak z ostatnim mogli wstępować do tymczasowych związków w oddzielnych sprawach.
W politycznym planie, Krym był areną walki dwóch idei: bolszewizmu i krymsko-tatarskiej idei niezależnego Krymu. Rosyjscy oficerowie i socjalistyczne partie innych kierunków bardzo szybko usuwali się od przeciwstawiania utrzymując neutralność.
W Symferopolu 25 marca 1917 r. odbył się kongres tatarskiej ludności Krymu na czele z Seytdżelil Hattat Uczestniczyło w nim ponad 2 tys. osób. Główne debaty odbywały się między przedstawicielami konserwatywnego kleru i młodej inteligencji, dotykały kwestii kulturalnej i religijnej oraz narodowej autonomii. Po wynikach kongresu było wyrobiono kilka postulatów:
– proklamacji autonomii kulturalnej krymskich Tatarów,
– zwolnienia dotychczasowych członków Muzułmańskiego Zarządu Duchownego i Komisji ds. Wakufów oraz muftiego Taurydy jako byłych urzędników carskiego reżimu,
– wyboru nowego muftiego i dyrektora Komisji ds. Wakufów,
– powołania Muzułmańskiego Komitetu Wykonawczego, mającego sprawować funkcję politycznego centrum kierowniczego narodu.
Na stanowisko muftiego Taurydy i zachodniej Rosji wybrano Noman Czelebi Dżihan zaś funkcję dyrektora Komisji ds. Wakufów objął Dżafar Sejdamet. Istotne jest, że pierwszą uchwałą muzułmańskiego komitetu stała się decyzja o ludowej oświacie. Po zatwierdzeniu jej zatroszczył się on o stworzenie koniecznego dla dowolnej władzy uzbrojonego wsparcia – muzułmańskich ochotników. Przeciw tej narodowej drużynie również wystąpił Rząd Tymczasowy Krymu, który pragnął zachować monopol na władzę. Jednak batalion tatarski był wkrótce uznany przez ogólnorosyjski Rząd Tymczasowy jako jego prawna rewolucyjna część. Rząd ten nawet wzmocnił go, dołączając zapasową część Konnego Pułku Tatarskiego. Wybrano również Komitet Wykonawczy (45 osób).
15 lutego 1917 roku w gazecie “Millet” pojawił się artykuł Sabri Ajwazowa. Poruszano w nim hasło: “Krym dla krymian”, które wypowiadało życzenia ogólnej zgody narodów, które zamieszkiwały Krym, w celu stworzenia ogólnego przedstawicielstwa lub Parlamentu Narodów Krymu. W tym czasie na Krymie zaczyna rosnąć wpływ bolszewików. Wśród delegatów Kongresu Narodów Krymu istniała euforia, delegaci – Tatarzy, Żydzi, Ukraińcy, Rosjanie, Niemcy, Karaimi, Polacy, Ormianie, – wyrażali jeden do jednego braterskie uczucia. Jednak po dojściu do władzy bolszewików 25 października 1917 roku, zestawienie sił zmieniło się. Ignorując te wydarzenia Komitet Wykonawczy i delegaci Kongresu stworzyli Radę, czyli Kurułtaj. Przyjęto pierwszą w historii Krymu konstytucję,
która była stworzona według woli i przy bezpośrednim uczestnictwie jego rdzennej ludności. Nowe państwo było nazwane Krymską Republiką Ludową.
Na czele państwa stanął rząd, zwany Dyrektoriatem, z Nomanem Czelebi Dżihanem jako prezydentem na czele. Czelebi Dżihan stał za stworzeniem wielonarodowej demokratycznej Krymskiej Republiki. “Nasze zadanie, – mówił on, – to stworzenie takiego państwa, jak Szwajcaria. Narody Krymu są przepięknym bukietem i dla każdego narodu są potrzebne równe prawa i warunki, by nam iść ręka w rękę”. W konstytucji wyznawano równouprawnienie wszystkich mieszkańców Krymu, bez względu na narodowość, ogłaszały się głównie wolności demokratyczne. Takie działania już spotkały nieprzychylność Petersburga i większości sił politycznych. Jednak bolszewicy nie mogli w warunkach pełnego nieprzyjęcia październikowej rewolucji praktycznie całą ludnością Krymu działać szybko i efektywnie. Walka zapowiadała się krwawo, ponieważ z grudnia 1917 r. zaczęli przybywać muzułmańskie części carskiej armii, która rozpadła się. Wkrótce rząd koalicyjny Krymu już miał następujące pułki: dwa kawaleryjskie i jeden piechotny pułk z ogólną liczbą 6 tys. osób. Nie licząc 2 tys. oficerów przy sztabie i dwóch ukraińskich kureniów, którzy również zachowywali wierność obieralnej władzy. Także działał Zjednoczony Krymski Sztab, tj. zjednoczenie wojskowej siły RLP i Kurułtaj. Na jego czele stali krymsko-tatarski lider Dżafer Sejdamet i pułkownik Władimir Makuhin. Oprócz krymsko-tatarskich “eskadronców” teoretycznie mógł on wspierać się na 2,5 tysiąca rosyjskich oficerów, którzy znajdowali się na Krymie. Ogólna liczba bojowników, którzy podtrzymywali RLP oceniano na 4 tysiąca bagnetów i szabli.
Jednak, zebrawszy znaczne siły wśród wojskowych marynarzy, bolszewicy potrafili w styczniu 1918 r. przejść do natarcia i nastąpiła inwazja Armii Czerwonej. Na Krymie zaczęły się walki między garnizonami szeregu miast i drużynami marynarzy. To oznaczało początek wojny domowej. Często spotyka się myśl, że początek wojny domowej dała kontrrewolucja. Jednak to twierdzenie nie ma pod sobą faktycznej podstawy. Nie tylko na Krymie, ale i w innych regionach bolszewicy jako pierwsi stosowali przemoc przy rozwiązaniu kwestii ogólnonarodowego ustroju politycznego. Zwyczajnie, w szeregach drużyn formowanych przez bolszewików była oprócz żołnierzy i marynarzy niewielka liczba mieszkańców Krymu, którzy przyjęli program bolszewików. Trudno odpowiedzieć na pytanie, którą część oni składali. Jednak trzeba uwzględnić małą popularność tej partii na Krymie do czasów rewolucji. W specjalistycznej literaturze spotyka się jedne te same nazwiska lecz nigdy nie wspomina się o znaczeniu wpływowych organizacji. W Rządzie Krymu dyskutowano na temat, czy warto posyłać do bolszewików komisję w celu stworzenia mieszanej władzy, która składała by się z przedstawicieli Parlamentu Rady Ludowych Przedstawicieli i bolszewików. Powodem tej decyzji były duże ofiary wśród cywilów. Na początku rokowania były pomyślnie. Jednak tymczasem Sewastopol rozmyślał o bezpośrednich działaniach i 13-15 stycznia 1918 r. dokonał zamachu stanu. Skutkiem czego utworzono radziecką władzę.
W stolicy nowa władza zaaresztowała członków rządu, zaczęły się pierwsze rozstrzelania miejscowej “burżuazji”, czyli jeńców z rządowych wojsk i miejskiej samoobrony. Naturalnie nowa władza rozumiała, że dla jej umocnienia należy likwidację wszystkich aktywistów i zwolenników byłego rządu. Nowa władza obłożyła miejscowych prywatnych przedsiębiorców, od dużych do małych, kontrybucją do 10 mln rubli. Suma w upadłym półwyspie nie została zebrana w terminie. To przyczyniło się do początku terroru, podczas którego po trzech dniach w samym w Symferopolu byli rozstrzelany 170 cywili. Rozstrzelano również eserowców i mieńszewików z Rosji, którzy znaleźli w Krymie schronienie. 23 lutego Noman Czelebi Dżihan był zamordowany w więzieniu przez sewastopolskich marynarzy, a ciało jego wyrzucili do morza.
21 marca 1918 r., Sownarkom w Symferopolu zdążył proklamować Radziecką Republikę Krymu. Jednak ustawianie sił znów się zmieniło, kiedy armia niemiecka zajęła Krym na podstawie porozumienia z 29 marca 1918 r., z Austro-Węgrami, dotyczącego objęcia kontrolą Ukrainy i południowej Rosji. Niemieckie wojska zajęły Krym na początku maja 1918 r. Przed tym wydarzeniem rozbrojono Korpus Muzułmański pod dowództwem polskiego Tatara, generała Macieja Sulejmana Sulkiewicza. Niemcy podjęli próby nawiązania stosunków z Tatarami. Część tatarskich działaczy poparła taki rozwój wydarzeń i 16 maja 1918 roku zorganizowano sesję Kurułtaj pod przewodnictwem Dż. Sejdameta, który wrócił do Krymu ze Stambułu. W wyniku tych wydarzeń 5 czerwca 1918 ustanowiono rząd na czele z generałem Sulkiewiczem. W jego skład wchodzili przedstawiciele różnych narodowości, lecz przetrwał on ogółem tylko dwa tygodnie ze względu na kontrowersje w strategii i ideologii. 19 listopada 1918 utworzono nowy gabinet, w którym Sulkiewicz nadal obejmował posadę premiera. W skład rządu powtórnie weszli Achmatowicz (polski Tatar), Rosjanie Nikiforow i Nikitin oraz Niemiec Fryman, którzy obejmowali odpowiednie stanowiska w poprzednim rządzie. Ministrem Spraw Zagranicznych także został Dżafar Sejdamet, a sekretarzem stanu – Ormianin Nałbandow. Stanowisko ministra rolnictwa objął Tatar krymski Mustafa Kipczacki, oświaty – były senator Czarykow, spraw wojskowych – polski Tatar gen. Miłkowski, ministrem aprowizacji został Polak Dąbrowa, dóbr państwowych Tatar polski – Bohuszewicz.
Za główny cel rząd ten deklarował obronę niepodległości Krymu i wsparcie sytuacji na półwyspie w pokoju do jej wyjaśnienia. Rosyjskie, krymsko-tatarskie i niemieckie języki były zatwierdzone jak ustawowe. Przyjęto szereg administracyjnych ustaw, które regulowały kwestie rolnictwa i spraw obywatelskich. Podjęto próby organizacji powrotu krymskich Tatarów z Turcji. Sulkiewicz pragnął ustabilizować sytuację na Krymie i przeprowadzić politykę stopniowej “tataryzacji”. Przy czym pragnął unikać napięć w stosunkach narodowych. Jego rząd podejmował stosunkowo udane próby nawiązać kontakt z Ukrainą i uczynić Krym pełnoprawnym podmiotem prawa międzynarodowego. Jednak jego działalność była krytykowana przez rosyjskie siły polityczne, przy czym nie tylko przez bolszewików, ale i monarchistów, i konstytucyjnych demokratów.
Nieobecność własnej regularnej armii na Krymie doprowadziła do tego, że w październiku 1919 r, po odejściu Niemców, Krym zajęła armia Antona Denikina. Przy nim na Krymie stworzono rząd Solomona Krymu, krymskiego karaima. Jednak już 30 kwietnia 1919 r., na Krym wkroczyła Armia Czerwona. Bolszewicy deklarowali wsparcie tatarskich interesów narodowych i dialog ze społeczeństwem tatarskim. Ich hasła znalazły odzew u lewego skrzydła tatarskiej partii Milli Firka. 30 kwietnia 1919 r. proklamowano Socjalistyczną Radziecką Republikę Krymską. Jednak już przez miesiąc Denikin przywrócił sobie kontrolę nad półwyspem, a w marcu 1920 roku jego reżim zmienił wojskowy reżim barona Piotra Wrangla. On w przeciwieństwie do swojego poprzednika rozpoczął poszukiwanie wsparcia w tatarskim narodowym ruchu. Jednak nie zważając na swoje obietnice Wrangel przeprowadzał w stosunku do Tatarów politykę okupacji, działając metodami represji. W maju 1920 roku w Baku aresztowany był M. Sulkiewicz. Ostatnie dni przed rozstrzelaniem on znajdował się w więzieniu Baiłowskiem. 15 lipca Sulkiewicz był rozstrzelany z powodu “działalności kontrrewolucyjnej”.
W skład armii białych wchodziło prawie 25 tysięcy osób. Zdatny do walki były tylko wojska generała Slasiewa. Utrzymywali północną część półwyspu Krymskiego i liczyli sobie 2 tysiąc szabli i 3,5 tysiąca bagnetów. Pełne nadejście armii Czerwonej miało swój początek na północnym Krymie. Walki rozpoczęły się pod koniec marca, 13 armia wkroczyła, lecz jej natarcie odbili białogwardzisty, którzy umocowali się na Przesmyku Perekopskim. Było to istotne niepowodzenie czerwonych, które spowodowało łańcuszek bojowych niepowodzeń. Latem sytuacja stała się krytyczną i radzieckie dowództwo przywróciło tam swoje syberyjskie rezerwy. Dla rozgromienia Wrangla stworzono front Południowy, który był pod dowództwem Michaiła Frunze. W tym czasie na Krymie północnym zaczęło się rozgromienie wojsk Wrangla. Nastąpił punkt zwrotny w stronę czerwonych, kiedy Łotewska i 15 radziecka dywizja dołączyły do 51 dywizji. Białogwardziści ponieśli ogromne straty podczas tych bojów, tracąc ponad połowę swojej armii i uzbrojenia. Wszystkie oddziały Wrangla, które pozostały zaczęły ustępować. Jeszcze 11 listopada 151 brygada byłą w stanie przedrzeć się przez obronę Wrangla za pomocą łotewskiej dywizji. Po jednym dniu pokonano 4 białogwardyjskie dywizje.
Na Krymie wybuchła panika: uciekali oficerowie, kupcy, urzędnicy. Tatarzy też wyczekiwali Czerwonych z dużym niepokojem. Kiedy w listopadzie 1920 roku Czerwoni weszli do Krymu, zaczęła się polityka terroru. Na czele aparatu represji stanął znany komunista Bela Kun. Rozstrzelano wtedy 60-70 tys. obywateli Krymu w przeciągu sześciu miesięcy. 18 października 1921 r. została ustanowiona Krymska Autonomiczna Republika Radziecka. Wśród Tatarów narodził się ruch partyzancki, który domagał się niektórych sukcesów. To zmusiło bolszewików do zainicjowania rokowań z tatarskimi liderami. Rokowania te między bolszewikami i Milli Firka zakończyły się proklamacją 10 stycznia 1922 r. o poszanowaniu niezależności Krymu, pełnej suwerenności w sprawach wewnętrznych i uznaniu języka tatarskiego za język urzędowy na Krymie. Administracja musiała być pod kontrolą tatarskich funkcjonariuszy. Były to wymuszone ustępstwa ze strony bolszewików, które jednak doprowadziły do stabilizacji stosunków na półwyspie. Krym był wymęczony terrorem i samowolą, z tego powodu miejscowa ludność gotowa była przyjąć nowy porządek.